Doanh nghiệp sân sau - Gánh nặng vô hình của kinh tế: Đập tan lợi ích nhóm, xóa sổ 'doanh nghiệp sân sau' (Bài cuối)
Bài cuối: Đập tan lợi ích nhóm, xóa sổ “doanh nghiệp sân sau”
Khi ánh hào quang của thị trường cũng không thể che giấu những mảng tối hình thành từ lợi ích nhóm, người ta mới thấm thía rằng cuộc đua kinh tế không còn công bằng. Ở lớp bình phong hợp pháp ấy, DNSS vận hành tinh vi, biến sân chơi thành sàn diễn cho lợi ích cá nhân. Trận chiến chống DNSS vì thế đòi hỏi cao hơn cả quyết tâm chính sách chính là sự đồng lòng của toàn xã hội.
Xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, chính trực, công bằng, bền vững - chìa khóa cho thành công lâu dài
Thị trường biến dạng và những kẽ hở bị lợi dụng
DNSS cho thấy sự giao thoa công - tư ngày càng mờ nhạt ranh giới. Cơ chế đăng ký DN thiếu tiêu chí truy nguyên người thụ hưởng cuối cùng khiến quan chức dễ lợi dụng pháp nhân bình phong để che giấu vai trò thật sự của mình. Quy trình bổ nhiệm lãnh đạo DN vẫn có thể lách qua khâu kiểm định độc lập, tạo điều kiện để một nhóm nhỏ vừa nắm quyền lực nhà nước, vừa chi phối hoạt động DN, ảnh hưởng kết quả đấu thầu và phê duyệt dự án.
Trên kênh tài chính, những gói tín dụng ưu đãi thiết kế riêng cho “sân sau” thường được thẩm định một cách ưu ái, thiếu tính khách quan và hồ sơ thầu cũng không được công khai, minh bạch. Đặc biệt, khi ngân hàng và cơ quan quản lý dự án không phối hợp chặt chẽ để kiểm tra chéo, các thủ thuật như thế chấp khống tài sản hoặc lập khống báo cáo tài chính dễ dàng qua mắt hệ thống.
Tại một tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, một DN xử lý nước thải được cấp hàng loạt hợp đồng dự án công trị giá hơn 200 tỉ đồng trong vòng 18 tháng dù năng lực công nghệ thấp và thường xuyên để xảy ra sự cố môi trường. Hợp đồng liên tục gia hạn mà không qua đấu thầu cạnh tranh. Trường hợp tương tự xuất hiện ở Bắc Trung Bộ, khi một đơn vị thi công đường giao thông nông thôn nhận ưu đãi vay vốn lãi suất 0% cho gói thầu 150 tỉ đồng nhưng sau đó chuyển giao lại cho bên thứ ba hưởng chênh lệch hàng chục tỉ đồng mà không bị điều tra rõ ràng.
Hệ quả là thị trường bị biến dạng nghiêm trọng, DN chân chính mất đi cơ hội công bằng, niềm tin của nhà đầu tư giảm sút và ngân sách công liên tục bị hao hụt.
Dập tắt tận gốc doanh nghiệp sân sau
Để dập tắt tận gốc DNSS, chúng ta phải xây dựng bộ khung vững chắc dựa trên 3 trụ cột không thể tách rời: Luật pháp, công nghệ và giám sát xã hội. Mỗi trụ cột đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra rào cản pháp lý kiên cố, hệ thống giám sát minh bạch và sức mạnh phản biện từ cộng đồng.
Trụ cột pháp luật cung cấp nền tảng quy định chặt chẽ, chế tài nghiêm minh, biến hành vi lợi ích nhóm thành tội danh rõ ràng. Cần bắt buộc người đại diện DN công khai toàn bộ chuỗi cổ đông, người ủy thác và người hưởng lợi cuối cùng. Mọi hành vi khai man, che giấu phải bị xử lý nghiêm từ tước giấy phép, phạt tiền đến truy cứu trách nhiệm hình sự. Quy trình đấu thầu và bổ nhiệm công chức tham gia DN phải quy định rõ khung thời gian và điều kiện “lánh chức” sau khi rời nhiệm sở.
Về công nghệ, blockchain và AI sẽ biến mọi giao dịch và dữ liệu thành minh chứng bất biến, cảnh báo sớm gian lận. Mọi giao dịch tài chính và hồ sơ dự án công phải được lưu trữ trên nền tảng blockchain, bảo đảm không thể chỉnh sửa và công khai cho cơ quan chức năng lẫn cộng đồng DN. AI sẽ tự động phát hiện dấu hiệu bất thường như trùng lặp hồ sơ, biến động tài chính đột ngột hay mối quan hệ lặp giữa quan chức và DN.
Giám sát xã hội: Báo chí độc lập và các tổ chức giám sát cộng đồng là tấm gương phản chiếu quyền lực, bảo đảm không vi phạm nào bị khuất lấp. Kênh tố cáo ẩn danh cần đi kèm cơ chế bảo vệ người tố giác, giữ bí mật và an toàn. Khi thông tin minh bạch, cộng đồng DN và người dân sẽ trở thành “hàng rào” ngăn chặn lợi ích nhóm.
Kinh nghiệm của một số nước
Trên thương trường toàn cầu, những quốc gia dẫn đầu đã chứng minh rằng minh bạch và công khai không chỉ là nguyên tắc đạo đức mà còn là vũ khí sắc bén nhất trong cuộc chiến chống lợi ích nhóm. Khi mọi giao dịch, quyết định và tài sản đều được công khai, minh bạch, không gian cho tham ô, lạm dụng quyền lực gần như bị xóa sổ; đồng thời, niềm tin của nhà đầu tư và người dân được củng cố bền vững.
Singapore là nước đi tiên phong với hệ thống khai báo tài sản định kỳ. Quan chức nước này phải công bố chi tiết tài sản cá nhân, thu nhập ngoài lương và biến động tài khoản ngân hàng hàng năm. Mọi báo cáo được công khai trên cổng thông tin chính phủ, cho phép người dân và phương tiện truyền thông đối chiếu, truy vấn và giám sát. Nhờ vậy, các trường hợp trốn khai báo hoặc lợi dụng kẽ hở bị phát hiện kịp thời, xây dựng văn hóa liêm chính vững chắc.
Hàn Quốc thành lập Ủy ban chống tham nhũng và bảo vệ công lý (CIC) với quyền điều tra, khởi tố độc lập. Ủy ban này không chịu sự chi phối của bất kỳ bộ, ngành nào và có quyền áp dụng biện pháp phong tỏa tài khoản, tịch thu tài sản ngay khi có dấu hiệu vi phạm. Kết quả điều tra và hồ sơ phiên tòa được công khai, minh bạch, tạo hiệu ứng răn đe cao và khôi phục lòng tin của người dân.
Liên minh châu Âu xây dựng Cổng dữ liệu công khai châu Âu (EU Open Data Portal), số hóa toàn bộ hợp đồng chính phủ và quy trình đấu thầu lên nền tảng đa ngôn ngữ. Mọi gói thầu, hồ sơ mời thầu và quyết định phê duyệt đều có thể tải xuống, giúp DN, tổ chức giám sát và công dân theo dõi sát sao từ khâu soạn thảo đến ký kết. Sự minh bạch tuyệt đối này đã giảm đáng kể hiện tượng đấu thầu trái luật và thất thoát ngân sách.
Hướng đến nền kinh tế minh bạch và liêm chính
Trận chiến chống DNSS đòi hỏi cao hơn cả quyết tâm chính sách chính là sự đồng lòng của toàn xã hội. Khi luật pháp sắc bén như thanh gươm, công nghệ minh bạch như ánh sáng soi rọi mọi ngóc ngách và công luận không ngừng lên tiếng vạch trần các mối quan hệ ngầm, quyền lực nhóm sẽ mất chỗ ẩn náu.
Hành trình này đòi hỏi ba yếu tố quyết định: Dũng khí để đối mặt và xử lý mọi trường hợp vi phạm bất kể vị thế. Kỷ luật trong thực thi các biện pháp phòng ngừa, giám sát chéo liên ngành. Trách nhiệm của mỗi cá nhân, tổ chức và cơ quan trong việc bảo vệ tính công bằng và minh bạch.
Chỉ khi các chiến lược này được cụ thể hóa bằng hành động kiên quyết, từ việc hoàn thiện khung pháp lý, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ hiện đại đến thiết lập cơ chế giám sát xã hội chủ động và hiệu quả, Việt Nam mới có thể chủ động lật đổ hệ sinh thái “sân sau”, khôi phục lòng tin của công chúng và xây dựng một nền kinh tế công bằng, minh bạch, liêm chính và đầy nội lực cạnh tranh./.
| Luật pháp phải là lưỡi kéo cắt đứt mọi đặc quyền vô hình; giám sát công khai là ngọn hải đăng giữa sương mù thao túng và người dân - mỗi người một tiếng nói là hợp xướng của công lý. Đã đến lúc xóa sổ những DNSS - nơi quyền lực bị đổi chác trong bóng tối, nơi tài nguyên chung bị thao túng bởi lợi ích riêng. Mỗi đồng ngân sách phải được soi sáng bằng minh bạch, mỗi quyết sách phải được trả lời bằng trách nhiệm. Cắt bỏ đặc quyền, dọn sạch các mối quan hệ ngầm và trả lại quyền lực cho lẽ phải - đó không chỉ là cải cách mà còn một lời thề danh dự trước nhân dân. |
Trần Quốc Việt
