Ứng dụng di sản văn hóa: Bảo vệ lợi ích ra sao cho những nỗ lực sáng tạo? 

Bảo tồn di sản cần gắn liền với sáng tạo để mang đến giá trị mới cho con người, và nghệ nhân sẽ nắm giữ vai trò thổi hồn vào di sản, giúp giá trị truyền thống đó duy trì, tiếp biến theo thời gian.

Muốn giá trị truyền thống được trao truyền và phát triển bền vững trong dòng chảy văn hóa đương đại, đó còn là trách nhiệm của cả cộng đồng. (Ảnh: Tarzan Tây Nguyên/Vietnam+)

Bảo tồn và phát huy các giá trị di sản không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý, của nhà chức trách, bởi muốn giá trị truyền thống được trao truyền và phát triển bền vững trong dòng chảy văn hóa đương đại, đó còn là trách nhiệm của cả cộng đồng.

Thế nhưng giữa thời đại công nghiệp văn hóa, làm sao để việc khai thác di sản vẫn đảm bảo nguyên tắc cốt lõi trả công công bằng, tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ, chuyển giao tri thức bền vững? Làm sao để việc sáng tạo không trở thành hành vi chiếm dụng ký ức?

Nền tảng để sáng tạo bền vững đến từ đâu?

Di sản chính là tập hợp những giá trị văn hóa truyền thống cần gìn giữ, nhưng đồng thời cũng là một thực thể luôn vận động cùng dòng chảy đời sống, biến đổi theo thời gian và không ngừng mở ra những nhận thức mới, cách sử dụng mới. Điểm chung này được các chuyên gia đến từ nhiều lĩnh vực như nhà nghiên cứu nghệ thuật, thực hành nghệ thuật, luật gia… cùng xác nhận.

Phó Trưởng Khoa Công nghiệp văn hóa và di sản, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật (Đại học Quốc gia Hà Nội), Tiến sỹ Mai Thị Hạnh cho rằng bảo tồn không có nghĩa “đóng khung” di sản, lưu giữ nguyên trạng. Bởi, khi được đặt trong sự đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, di sản sẽ có cơ hội được “sống,” được “tái sinh” trong một ngữ cảnh mới, đóng vai trò như cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Thậm chí qua mỗi thế hệ, di sản lại cần được diễn giải lại để tạo nên dòng chảy nối dài của văn hóa.

Theo các chuyên gia, bảo tồn di sản cần gắn liền với sáng tạo để mang đến giá trị mới cho con người. Và, nghệ nhân chính là người nắm giữ vai trò thổi hồn vào di sản, giúp nó duy trì, tiếp biến theo thời gian. Vì thế, khi khai thác giá trị di sản trong đời sống hiện đại, nghệ nhân trở thành trung tâm góp phần nên những sáng tạo, tái sinh từ di sản.

Tập quán xã hội và tín ngưỡng Mo Mường của đồng bào dân tộc Mường (Nho Quan, Ninh Bình) được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. (Ảnh: Thùy Dung/TTXVN)

Về vấn đề này, Giám đốc Trung tâm Xúc tiến và quảng bá di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam, Nguyễn Thị Lệ Quyên chia sẻ: Trong một chương trình giao lưu văn hóa tại Ấn Độ, khi ban tổ chức biết đoàn Việt Nam có nghệ nhân đi cùng, họ đã nâng cấp chế độ tiếp đón lên rất trọng thị. Theo đó, đoàn được bố trí phương tiện và điều kiện di chuyển chu đáo và kỹ lưỡng, thậm chí có cả vệ sỹ tháp tùng.

“Điều này không chỉ thể hiện sự trân trọng đối với nghệ nhân, mà còn phản ánh cách nhìn nhận đúng đắn về vị trí của họ trong đời sống văn hóa. Trong văn hóa, tôn trọng là điểm khởi đầu của công bằng, và công bằng là nền tảng để sáng tạo có thể bền vững,” Nguyễn Thị Lệ Quyên nhấn mạnh.

Một lát cắt nhỏ trong cách ứng xử để thấy di sản không chỉ là ký ức cần lưu giữ, mà nguồn lực văn hóa này cần được kích hoạt đúng cách. Bởi nó vừa là chất liệu của sáng tạo, nhưng quan trọng hơn người nắm giữ di sản cần được nhìn nhận như là “bảo vật,” để thấy một xã hội biết trân trọng tri thức truyền thống, biết chia sẻ công bằng và kiến tạo tương lai từ chính nội lực.

Lấp khoảng trống pháp lý để bảo vệ di sản

Di sản nếu cứ ở trong “lồng kính” thì có gì để bàn? Vấn đề là, khi nó bước ra khỏi không gian bảo tồn và tham gia vào chuỗi sáng tạo, lúc đó khoảng trống trong khung pháp lý về quyền lợi kinh tế của cộng đồng nắm giữ tri thức bản địa lập tức xuất hiện.

Tiến sỹ Lê Tùng Sơn (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng trong khi các nhà sáng tạo hiện đại có thể đăng ký dễ dàng và được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ cho sản phẩm cá nhân, thì thực tế lại rất khó xác định tư cách chủ thể cũng như quyền lợi đi kèm cho chính cộng đồng là những người đang lưu giữ và trao truyền giá trị di sản qua nhiều thế hệ.

Khi dệt thổ cẩm của đồng bào dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc được nhà thiết kế ứng dụng sáng tạo trong bộ sưu tập thời trang. (Ảnh: CTV/Vienam+)

Theo vị chuyên gia này, quá trình sử dụng di sản trong sáng tạo, vấn đề sở hữu trí tuệ và chia sẻ lợi ích giữa các bên liên quan (nghệ nhân, cộng đồng, nhà sáng tạo) khá phức tạp, chưa có khung pháp lý và cơ chế thích hợp để bảo vệ quyền lợi của các bên. Việc thiếu khung pháp lý dễ dẫn đến chiếm dụng văn hóa (cultural appropriation) - khai thác lợi nhuận mà không chia sẻ, ghi nhận hoặc tôn trọng đầy đủ đối với cộng đồng nguồn gốc.

Dẫu thách thức về mặt đạo đức và pháp lý là không nhỏ, nhưng nếu nhìn góc ở độ tích cực, điều này lại góp phần thúc đẩy các nhà sáng tạo tìm kiếm những phương thức thực hành có trách nhiệm, nơi truyền thống và đương đại có thể đồng hành để tạo ra giá trị mới.

Nhà sáng lập Collective Sonson, nghệ sỹ Trần Thảo Miên chia sẻ cách mà cô thực hành sáng tạo bằng việc dung hòa giữa thủ công truyền thống và thiết kế đương đại. Thảo Miên cho biết bí quyết của cô không nằm ở sao chép họa tiết, mà là hiểu và ứng dụng tri thức kỹ thuật thủ công cổ truyền như dệt, nhuộm... vào ngôn ngữ thiết kế mới.

“Việc này đòi hỏi quá trình làm việc đồng sáng tạo (co-creation), nơi nghệ nhân và nhà thiết kế cùng tạo ra sản phẩm. Kết quả là sản phẩm không chỉ mang tính thẩm mỹ cao mà còn chứa đựng câu chuyện, tinh thần và giá trị của di sản,” Thảo Miên nói.

Rõ ràng, thực tế việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản trong dòng chảy văn hóa đương đại đã và đang được giới trẻ chủ động kế thừa, sáng tạo trên tinh thần cởi mở. Tuy nhiên, để di sản đồng hành bền vững cùng hoạt động sáng tạo hơn nữa, vẫn cần khung pháp lý hoàn thiện. Có như vậy những người thực hành di sản mới an tâm rằng mình được bảo vệ, đảm bảo công bằng và sẽ thỏa sức cống hiến một cách có trách nhiệm với cộng đồng.

Theo Vietnam+