Múa Chằn trong văn hóa Khmer
Nghệ thuật múa Chằn trên sân khấu
Múa Chằn hay còn gọi là vũ kịch mặt nạ Robam Yeak Roăm là nghệ thuật sân khấu dân gian bắt nguồn với cốt truyện dựa trên trường ca Reamker - vay mượn từ sử thi Ramayana của Ấn Độ. Chuyện kể rằng, hoàng tử Phrah Ream khôi ngô và thông minh, bị dì ghẻ xui vua cha đày vào rừng sâu để nhường ngôi cho con riêng. Ream cùng vợ là Seyda phải rời kinh thành. Em trai là Phrah Lek cũng tình nguyện theo cùng.
Trên đường đi, quỷ vương Krong Reap mê sắc đẹp Seyda, hóa thành nai để lừa Ream rồi bắt cóc nàng. Ream đau đớn, quyết tâm cứu vợ. Nhờ khỉ thần Hanuman và đoàn quân khỉ giúp sức, chàng vượt biển đánh tan quân quỷ, giết Reap và đưa Seyda trở về. Hết hạn lưu đày, Ream được trao lại ngai vàng. Nhưng vì nghe lời gièm pha, Ream nghi ngờ Seyda thất tiết trong thời gian ở cùng quỷ dữ, buộc nàng bước vào lửa để chứng minh trong sạch.
Lửa thần minh oan cho Seyda, song Ream vẫn lạnh lùng đuổi nàng khi nàng đang mang thai. Seyda sinh con trong cô độc, rồi hóa thân vào lòng đất để chứng tỏ sự trung trinh và lòng ngay thẳng của mình.
Chằn và Công chúa
Sự đấu tranh giữa thiện và ác, sự xung đột giữa chính nghĩa và phi nghĩa luôn là nội dung câu chuyện được xây dựng nên trong các tích xưa. Múa Chằn được xây dựng trên mô típ cuộc đấu chiến giữa Chằn - đại diện cho cái ác, phi nghĩa với Khỉ - tiêu biểu cho cái thiện, chính nghĩa và lòng dũng cảm.
Nếu trước đây, trong các dịp lễ hội của người Khmer Tây Ninh, mọi người chủ yếu được thưởng thức vũ điệu lâm thôn nhịp nhàng, điệu trống Chhay-dăm rộn rã thì những năm gần đây, tại các ngôi chùa, người ta còn bắt gặp các hình ảnh của những đội múa Chằn mạnh mẽ, đậm chất sử thi.
Tại ấp Hòa Đông A, xã Hòa Hiệp (nay là xã Phước Vinh), gần 10 năm nay, có đội múa Chằn được xây dựng từ ý thức bảo vệ văn hóa của đồng bào Khmer nơi đây. Ban Quản lý chùa Chùng Rụt cùng già làng, người có uy tín đã vận động, nêu lên ý nghĩa của nét văn hóa mùa Chằn đến tất cả người dân. Hứng thú và tự hào, các bạn nhỏ cùng nhau họp lại thành một đội kịch. Người lớn chung tiền để mua trang phục, thuê thầy về hướng dẫn. Từng bộ trang phục rực rỡ cùng những chiếc mặt nạ huyền bí là sự chắt chiu của đồng bào nơi đây, để chung tay gìn giữ giá trị truyền thống.
Thanh Thuận - một trong những chàng trai đóng vai Chằn của đội, cho biết: “Vai này cũng khá mệt do phải đội chiếc mặt nạ nặng trên đầu, lại ngột ngạt nhưng mỗi khi được biểu diễn cho mọi người xem, em cảm thấy rất vui vì có thể gìn giữ nét văn hóa truyền thống của dân tộc mình”.
Múa Chằn tập trung vào ngôn ngữ hình thể với phong cách đặc trưng từng động tác lúc nhanh, lúc chậm đan xen nhau. Qua từng trang phục, điệu bộ kết hợp với động tác tay và chân sẽ khắc họa rõ nét tính cách, khí chất nhân vật. Sự hồi sinh của múa Chằn trong đời sống cộng đồng Khmer Tây Ninh thể hiện ý thức gìn giữ bản sắc dân tộc, góp phần bảo tồn Di sản văn hóa phi vật thể.
Khoảng 3 năm nay, tại xã Ninh Điền, trụ trì chùa Svay (chùa Sát Rát) và bà con Khmer cũng xây dựng lại truyền thống múa Chằn của dân tộc. Đội múa kịch có khoảng 10 thành viên. Chàng trai Phan Đếtl, 22 tuổi, mạnh mẽ trong trang phục Chằn cho biết, em tham gia vào đội múa Chằn ngay khi mới thành lập.
“Với sự hướng dẫn của một thầy từ Trà Vinh, tụi em học những điệu múa cơ bản, sau đó cùng nhau tự tập. Trang phục do tụi em tự dành dụm, gom góp với nhau để mua tận Trà Vinh, Sóc Trăng. “Mỗi chiếc mặt nạ vậy có giá vài triệu đồng nhưng tụi em vẫn thấy thích, thấy vui khi được múa điệu múa của dân tộc mình” - Phan Đếtl chia sẻ.
Binh Na Quinh, Sô Guôt, và Phan Đếtl đã có 3 năm tham gia biểu diễn múa Chằn
Trong đội, Sô Guôt, năm nay 14 tuổi cũng vô cùng hứng thú với truyền thống múa Chằn. Sô Guôt đóng vai Khỉ. Với vóc dáng nhỏ nhắn, thân hình thon gọn, Sô Guốt thể hiện xuất sắc vai diễn của một chú khỉ thông minh, láu lỉnh và nhanh nhẹn. Sô Guốt cho biết, không chỉ biểu diễn múa Chằn trong những dịp lễ, tết lớn cho bà con phum, sóc, các em cũng đã từng được mời giao lưu ở các buổi văn nghệ ở xã, huyện và đôi lần hỗ trợ các anh chị nhiếp ảnh trong và ngoài tỉnh.
“Biểu diễn cho bà con trong xóm, tụi em quen rồi nhưng khi biểu diễn ở sân khấu cho mọi người xem, ai cũng hồi hộp nhưng rất vui, rất tự hào. Tụi em sẽ cố gắng gìn giữ và lan truyền văn hóa của đồng bào em đi xa hơn nữa” - Sô Guốt có chút rụt rè chia sẻ.
Binh Na Quinh, Sô Guôt, và Phan Đếtl đã có 3 năm tham gia biểu diễn múa Chằn
Với các em, từng điệu múa, nhịp trống không chỉ là bài tập mà còn là cách tiếp cận văn hóa, từng ngày góp phần giữ gìn giá trị truyền thống cha ông. Bởi vũ kịch múa Chằn không chỉ đẹp mắt, giàu tính giải trí mà còn hàm chứa khát vọng cái thiện chiến thắng cái ác, mong ước xua đi điều xấu, mang đến may mắn, an lành cho buôn làng.
Sư Ân Văn Pát - quản lý chùa Chùng Rụt (xã Phước Vinh, tỉnh Tây Ninh), nói về ý nghĩa của múa Chằn: “Nếu đồng bào dân tộc Kinh có múa lân để xua rủi, đón may thì múa Chằn của người Khmer cũng mang ý nghĩa tương tự. Đoàn múa sẽ đi đến từng nhà biểu diễn để chúc phúc cho bà con vào dịp năm mới đến”.
Dẫu hành trình giữ gìn nghệ thuật múa Chằn còn nhiều khó khăn nhưng trong ánh mắt say mê của những chàng trai, cô gái Khmer Tây Ninh luôn bừng lên niềm tự hào dân tộc. Với họ, mỗi nhịp trống, mỗi điệu múa không chỉ là màn biểu diễn mà còn là hơi thở văn hóa, là sợi dây nối kết thế hệ hôm nay với cội nguồn. Chính từ sự kiên trì và tâm huyết ấy, múa Chằn sẽ tiếp tục lan tỏa trong đời sống cộng đồng, trở thành niềm tự hào của đồng bào Khmer và là nét chấm phá độc đáo trong bức tranh văn hóa Việt Nam./.
Khải Tường
