Nghịch lý trong ăn uống của giới trẻ: giàu năng lượng nhưng nghèo dưỡng chất 

PGS.TS Nguyễn Quang Dũng, Trưởng Bộ môn Dinh dưỡng & An toàn thực phẩm, Đại học Y Hà Nội chia sẻ: Điều đáng lo ngại nhất trong thói quen ăn uống của người Việt hiện nay, nhất là giới trẻ, chính là xu hướng tiêu thụ thịt vượt mức khuyến nghị nhưng tiêu thụ rau xanh, trái cây và chất xơ thấp. Chính sự mất cân đối này khiến cơ thể rơi vào một tình trạng nghịch lý: vừa thiếu vi chất, vitamin nhưng lại vừa thừa năng lượng và chất béo. Đây là nguyên nhân cốt lõi làm tăng nhanh các nguy cơ về béo phì, đái tháo đường và các bệnh lý tim mạch.

* Đồ uống nhiều đường, thức ăn nhanh

Xu hướng ẩm thực đang trực tiếp thúc đẩy một cuộc khủng hoảng sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là với giới trẻ, thông qua việc nạp vào cơ thể một lượng calo rỗng (empty calories) khổng lồ: giàu năng lượng nhưng lại nghèo dưỡng chất. Chẳng hạn đồ uống được giới trẻ rất ưa chộng là trà sữa. Đây là nguồn cung cấp đường tự do (free sugars) vượt ngưỡng báo động. Một ly trà sữa trân châu (size M) trung bình có thể chứa từ 50 đến 70 gram đường, cao gấp đôi mức khuyến nghị tối đa của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho một người trưởng thành (không quá 25 gram đường tự do mỗi ngày). Việc tiêu thụ thường xuyên làm tăng đột ngột đường huyết, gây áp lực lên tuyến tụy và là con đường ngắn nhất dẫn đến kháng insulin và tiểu đường type 2 ngay cả ở người trẻ. Nó cũng liên quan trực tiếp đến tăng huyết áp và rối loạn mỡ máu.

PGS.TS Nguyễn Quang Dũng chia sẻ thông tin về dinh dưỡng trong đời sống hàng ngày cho 300 chị em là hội viên hội phụ nữ ở TP Cần Thơ. Ảnh: H.HOA

Các loại thức ăn nhanh tạo nên những bữa ăn mất cân đối vì chứa hàm lượng cao về chất béo bão hòa, đường và natri. Một báo cáo của UNICEF về chế độ ăn của trẻ em Việt Nam chỉ ra rằng, chế độ ăn bị thống trị bởi các sản phẩm chế biến sẵn đang thúc đẩy sự gia tăng thừa cân, béo phì. Ví dụ một combo đồ ăn nhanh gồm 1 burger, khoai tây chiên có thể chứa ~74g đường, vượt 148% mức khuyến nghị hàng ngày (50g); ~12g chất béo bão hòa chiếm hơn 50% mức khuyến nghị hàng ngày. ~1195mg natri, chiếm 60% mức khuyến nghị hàng ngày. Chế độ ăn này thiếu chất xơ, thừa chất béo xấu, đang liên quan đến sự gia tăng các ca ung thư đại trực tràng ở người trẻ, một căn bệnh vốn trước đây chỉ thấy ở người lớn tuổi.

PGS.TS Nguyễn Quang Dũng, Trưởng Bộ môn Dinh dưỡng & An toàn thực phẩm, Đại học Y Hà Nội cho biết: Những xu hướng ẩm thực này là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến các số liệu báo động về tình trạng thừa cân, béo phì ở giới trẻ Việt Nam. Tỷ lệ thừa cân, béo phì ở trẻ em lứa tuổi học đường (5-19 tuổi) tại Việt Nam đã tăng hơn gấp đôi trong thập kỷ 2010-2020, từ 8,5% lên 19%. Từ đó, tạo ra một gánh nặng kép cho giới trẻ: vừa gây ra các bệnh của "thừa" (béo phì, tiểu đường, tim mạch), vừa gây ra các bệnh của "thiếu" (thiếu vi chất, vitamin, và chất xơ) do chế độ ăn mất cân đối toàn diện.

* Chế độ ăn cân đối

Chế độ ăn lành mạnh có sự cân đối và đa dạng, đảm bảo đủ cả 4 nhóm chất chính. Theo khuyến nghị của các chuyên gia y tế cho mức tiêu thụ chuẩn (khoảng 2.500 calo/ngày), tỷ lệ các nhóm chất nên là:

- Carbohydrate (tinh bột, đường, chất xơ): Chiếm khoảng 45-65% tổng năng lượng (khoảng 280-400g/ngày).

- Protein (chất đạm): Chiếm 10-35% năng lượng (khoảng 60-200g/ngày).

- Chất béo: Chiếm 20-35% tổng năng lượng (khoảng 55-95g/ngày).

- Chất xơ: Cần khoảng 25-38g/ngày.

- Nước: Uống đủ 2,5-3 lít/ngày.

Chìa khóa để kiểm soát cân nặng chính là cân bằng được "tổng năng lượng nạp vào" (calo-in) từ các nhóm trên và "tổng năng lượng tiêu hao" (calo-out) qua vận động. Trong bức tranh tổng thể đó, chúng ta cần hạn chế chất béo bão hòa, chất béo chuyển hóa, giảm muối và kiểm soát lượng đường tiêu thụ để giảm nguy cơ mắc các bệnh mạn tính.

PGS.TS. Nguyễn Quang Dũng, Trưởng Bộ môn Dinh dưỡng & An toàn thực phẩm, Đại học Y Hà Nội cho biết: vì sức khỏe là vấn đề tổng hòa của nhiều yếu tố, nên giải pháp phòng ngừa cũng phải đến từ nhiều phía:

- Gia đình là cốt lõi. Cha mẹ cần là tấm gương về một "lối sống chủ động". Thay vì chỉ cấm đoán (ví dụ: cấm con ăn cái này, uống cái kia), hãy dạy con về sự cân bằng năng lượng (calo in - calo out). Bữa ăn gia đình cần đảm bảo cân đối 4 nhóm chất. Nhưng quan trọng không kém, là phải tăng cường vận động thể chất cùng con và đảm bảo con ngủ đủ giấc.

- Nhà trường có hai vai trò lớn. Một là dinh dưỡng học đường - đảm bảo bữa ăn bán trú phải được thiết kế cân đối, khoa học. Hai là giáo dục thể chất; cần tăng cường thời lượng vận động, tạo sân chơi để các em tiêu hao năng lượng, thay vì chỉ tập trung vào kiến thức học thuật.

- Cộng đồng và cơ quan chức năng cung cấp thông tin chuẩn xác, khoa học và nhất quán. Cần có các chương trình giáo dục thực tế, giúp người dân biết cách đọc nhãn mác sản phẩm, hiểu về tổng calo nạp vào và nhận thức rõ ràng rằng sức khỏe là sự kết hợp của dinh dưỡng hợp lý, vận động đều đặn và tinh thần thoải mái, chứ không phải là việc loại bỏ cực đoan bất kỳ một loại thực phẩm nào.

Trong kiểm soát thừa cân, béo phì, Nhật Bản là một ví dụ điển hình mà Việt Nam có thể học hỏi. Nhật Bản có một nền ẩm thực cực kỳ phong phú, nhưng tỷ lệ béo phì của họ lại thuộc nhóm thấp nhất. Bài học lớn nhất không phải là việc "bài trừ" hay "cấm đoán" một nhóm thực phẩm nào. Thực tế, họ không loại bỏ tinh bột hay đường và cũng là quốc gia không hạn chế đồ uống có đường. Thay vào đó, họ thành công nhờ 3 trụ cột chính:

- Giáo dục dinh dưỡng từ sớm (Shokuiku): Họ coi giáo dục dinh dưỡng là nền tảng. Ngay từ năm 2005, Nhật Bản đã ban hành Luật Shokuiku (Giáo dục về Thực phẩm). Luật này đưa giáo dục dinh dưỡng vào thẳng trường học. Học sinh được học cách nhận biết các nhóm thực phẩm, tự tính khẩu phần ăn, và xây dựng thói quen ăn uống lành mạnh. Thậm chí, việc ăn uống được coi là một phần của giáo dục nhân cách: các em tự phục vụ bữa trưa và cùng nhau dọn dẹp.

- Mở rộng chăm sóc sức khỏe đến nơi làm việc (Metabo): Họ không chỉ dừng ở trường học. Năm 2008, Luật Metabo ra đời, mở rộng khái niệm chăm sóc sức khỏe tới tận nơi làm việc. Các doanh nghiệp được khuyến khích tổ chức kiểm tra sức khỏe định kỳ và thúc đẩy nhân viên vận động, tập thể dục.

- Xây dựng văn hóa "Cân bằng" và "Có ý thức": Hai điều trên đã giúp ý thức về dinh dưỡng và vận động của người Nhật được hình thành một cách tự nhiên, trở thành văn hóa sống.

+ Họ chú trọng khẩu phần nhỏ và sự đa dạng (cơm, rau, cá, thịt).

+ Họ khuyến khích người dân hiểu đúng dinh dưỡng, biết kiểm soát khẩu phần và duy trì vận động thường xuyên như đi bộ, đạp xe.

+ Và cuối cùng, là văn hóa ăn uống: Họ coi bữa ăn là thời gian nuôi dưỡng cơ thể và tinh thần, tức là ăn uống "có ý thức": không vội vàng, không xem tivi hay làm việc khi ăn.

PGS.TS. Nguyễn Quang Dũng cho rằng: Bài học chúng ta là, thay vì chạy theo các xu hướng cực đoan (loại bỏ thứ này, cấm thứ kia), chúng ta cần một chiến lược giáo dục đồng bộ, toàn diện và bền bỉ - bắt đầu từ bàn ăn gia đình, học đường, lan tỏa đến nơi làm việc và thúc đẩy một lối sống cân bằng giữa dinh dưỡng và vận động.

Bài, ảnh: H.HOA