Bay xa hương nếp vùng cao

Dẻo thơm những “hạt ngọc trời”

Ở một số tỉnh vùng cao,  nhờ vào thổ nhưỡng, khí hậu và sự gìn giữ những giống lúa nếp có nguồn gốc bản địa nên đã tạo ra những đặc sản gạo nếp dẻo thơm và thương hiệu được chắp cánh đến nhiều nơi trên khắp cả nước. Điển hình như nếp Tú Lệ (Văn Chấn, Yên Bái), nếp gà gáy Mỹ Lung (Yên Lập, Phú Thọ), nếp nương Điện Biên (Điện Biên), nếp quạ đen (Thanh Sơn, Phú Thọ), nếp cẩm Lai Châu…

Mỗi đặc sản gạo nếp này đều gắn với một địa danh ở vùng cao Tây Bắc hay Trung du. Đó là những sản phẩm nông nghiệp được đồng bào các dân tộc ở vùng cao gìn giữ, gieo trồng từ bao đời nay trên núi cao - nơi có khí hậu quanh năm mát mẻ, hay trên những thửa ruộng bậc thang - nơi đồng bào vùng cao chinh phục tự nhiên để làm nên những hạt nếp trắng tròn, dẻo thơm.

Nếp Gà Gáy, đặc sản ở xứ Mường Mỹ Lung (Phú Thọ)

Được gieo cấy trên những triền núi, lúa nếp vùng cao như hút bao tinh tuý của nắng gió, của nước suối trong mát, của màu mỡ đất đai mà cho mùa màng bội thu. Thông thường, đồng bào các dân tộc chỉ cấy một vụ trong năm nên đất đai và thổ nhưỡng nơi đây rất thích hợp với trồng những giống lúa nếp vốn là giống bản địa, không lai tạp, sinh trưởng tốt. Nhờ đó, sản phẩm đặc sản gạo nếp ngọt lành, dẻo thơm, hơn hẳn gạo nếp ở nhiều vùng khác.  

Những đặc sản gạo nếp vùng cao có những đặc tính khác biệt so với những loại gạo nếp thông thường. Tuỳ từng nơi, gạo nếp đặc sản có những đặc điểm để phân biệt. Nếu như gạo nếp nương Điện Biên hạt gạo trắng, thon dài thì gạo nếp Tú Lệ hạt tròn, màu trắng trong, thoạt nhìn sẽ không biết đó là gạo nếp. Còn gạo nếp gà gáy ở xứ Mường Mỹ Lung (Phú Thọ) thì hạt trắng tinh, tròn, nếp cẩm Lai Châu thì màu đen tuyền. Những loại gạo này có hương thơm lừng trước và sau khi đồ xôi. Đặc biệt, khi muốn đồ xôi, có loại chỉ cần ngâm trong nước chừng 30 phút là có thể cho lên chõ. Khi chín, hạt xôi căng bóng, không dính tay, có hương thơm nhẹ.

Làm nên bản sắc văn hoá

Ở mỗi vùng miền, đặc sản gạo nếp đã góp phần quan trọng làm nên những nét văn hoá mang đậm bản sắc của người vùng cao. Trong đó, vốn văn hoá ẩm thực của người vùng cao không thể thiếu gạo nếp, vì đó là nguyên liệu chính để làm nên những món ăn đậm đà dư vị. Trong bữa ăn, trong những nghi lễ, hội bản, món xôi là tâm điểm của mâm cỗ và là lễ vật quan trọng để người vùng cao dâng cúng thần linh, tổ tiên thể hiện tấm lòng thành kính, biết ơn của mình. Đồng thời, vào những ngày lễ trong năm như rằm tháng Giêng, rằm tháng Bảy, Tết Nguyên đán, người vùng cao thường sử dụng gạo nếp để gói những món bánh như bánh chưng, bánh nếp, bánh dày… Ngoài ra, món cơm lam, cốm rang vốn từ lâu đã trở thành đặc trưng ẩm thực ở vùng cao.

Xôi ngũ sắc góp phần làm nên bản sắc văn hoá ẩm thực Tây Bắc

Nét văn hoá gắn với hạt gạo nếp của người vùng cao được thể hiện tinh tế và độc đáo qua món xôi ngũ sắc. Nhờ sự sáng tạo, khéo léo trong sự kết hợp giữa các màu lá tự nhiên khác nhau, từ lâu, người vùng cao đã sáng tạo ra món xôi ngũ sắc đẹp mắt bởi 5 màu sắc hài hoà, tự nhiên. Xôi ngũ sắc gắn với triết lý sâu xa của đồng bào vùng cao, tượng trưng cho ngũ hành trong quan niệm dân gian. Đó là màu trắng (kim), màu xanh (mộc), màu đen (thuỷ), màu đỏ (hoả), màu vàng (thổ). Người vùng cao luôn cho rằng, cuộc sống cần có sự hài hoà của 5 màu trên để con người, vạn vật luôn khoẻ mạnh, tươi tốt và phát triển tự nhiên. Để làm nên những đĩa xôi ngũ sắc, người vùng cao lặn lội lên rừng tìm hái những lá cây, ra vườn nhà tìm đào những củ nghệ vàng, nấu lên, giã, vắt lấy nước để ngâm với gạo nếp để đồ xôi. 

Lễ hội cốm ở vùng cao Nghĩa Đô (Bảo Yên, Lào Cai) được tổ chức hằng năm

Gạo nếp còn là vật không thể thiếu để người vùng cao diễn xướng những nghi lễ, lễ hội trong năm. Điển hình như lễ mừng cơm mới, lễ hội cốm, …Tuỳ từng đặc trưng của lễ hội, đồng bào vùng cao chế biến các món xôi khác nhau để trước là dâng cúng đất trời, sau là để thưởng thức. Đặc biệt, mỗi khi mùa thu về, đồng bào ở vùng cao Tây Bắc rộn ràng tổ chức lễ hội cốm để đón mừng mùa màng bội thu. Khi những bông lúa còn đẫm sương đêm, người dân đi ngắt lúa về, cho lên sấy trên bếp lò, rồi rang trên chảo, giã cho bong vỏ trấu rồi sàng sảy để được những mẻ cốm xanh tươi, toả hương thơm. Từ những hạt cốm dẻo, người vùng cao chế biến thành những món ăn độc đáo như cốm lam ống nứa, xôi cốm, bánh cốm, cháo cốm ... 

Gắn với phát triển du lịch

Đặc sản gạo nếp ở một số vùng đã trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn đối với du khách. Khi đến những vùng đất như Tú Lệ, Mai Châu, Điện Biên, Mường Lò, Mộc Châu… du khách ngoài tham quan vẻ đẹp thiên nhiên còn khám phá vốn văn hoá ẩm thực để có những trải nghiệm thú vị. do đó, nhiều món ăn như xôi ngũ sắc, cơm lam, bánh chưng gù, xôi nếp cẩm,… được chế biến từ gạo nếp đã trở nên hấp dẫn du khách tại các địa điểm du lịch. Độ dẻo thơm hoà vào vị ngọt của gạo đã làm nức lòng du khách mọi miền.

Bà Lò Thị Hoa, dân tộc Thái (xã Tú Lệ, Văn Chấn, Yên Bái), chủ một homestay chia sẻ: “Hằng ngày, gia đình tôi đồ xôi để phục vụ khách du lịch, vì họ rất thích thưởng thức xôi xếp Tú Lệ. Gia đình cũng bày bán gạo nếp đặc sản của vùng để du khách mua về làm quà”.

Đồng bào Thái ở Bản Lác (Mai Châu, Hoà Bình) chế biến cơm lam phục vụ khách du lịch

Bởi vậy, kết thúc mỗi hành trình du lịch, gạo nếp đặc sản đã trở thành món quà đại diện cho sản vật vùng miền, theo chân du khách về xuôi. Xuất phát từ nhu cầu của du khách ngày càng cao, tại các điểm du lịch, người dân đã lựa chọn những mẻ gạo ngon, hạt đều, đảm bảo đúng chủng loại để phục vụ du khách.

Đồng thời, tại các bản làng, đồng bào vùng cao luôn có ý thức giữ gìn giống lúa nếp gốc để tránh pha tạp, đảm bảo giữ được thương hiệu cùng với thời gian. Trong những năm gần đây, phát triển sản phẩm du lịch địa phương gắn với Chương trình “Mỗi xã là một sản phẩm” (OCOP) đã góp phần bảo tồn, nhân rộng sản phẩm gạo nếp đặc sản của các địa phương. Nhờ vậy, sản phẩm gạo nếp nơi vùng cao một lần nữa được chắp cánh và quảng bá thương hiệu để vươn tới những miền xa./.